Siyasi hüquq və azadlıqlar vətəndaşın hüquq və azad­lıqlarının mühüm kateqoriyasıdır. Siyasi hüquq və azadlıqlar dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində və dövlətin ic­timai-siyasi həyatında insanın dövlət hakimiyyəti və hüquqla təmin edilmiş iştirakı imkanıdır. Siyasi hüquqlar demokratiya sisteminin əsasıdır. Digər hüquqların reallaşması üçün ən vacib şərt vətəndaşların siyasi hüquqlarıdır, çünki onlar demokratiya sisteminin üzvi əsasını təşkil edir və elə dəyərlərdə özünü göstərir ki, hakimiyyət bunlarla özünü məhdudlaşdırmalı və həmin müddəaları qanunvericiliyində nəzərdə tutmalıdır.

Dövlətin təbiətini göstərən faktor, hakimiyyətə nəzarət vasitəsi, demokratik rejimin qiymətləndirmə meyarı kimi çıxış edən siyasi hüquq və azadlıqlar sivil cəmiyyətin ayrılmaz atributudur.

Mülki (şəxsi) hüquq və azadlıqlardan fərqli olaraq siyasi hüquq və azadlıqlar insan muxtariyyatını təmin etməyə yox, onun siyasi tərəqqisinin fəal iştirakçısı kimi təzahür etməsinə yönəldilmişdir. Bu hüquqların dəyəri həm də ondan ibarətdir ki, onlar vətəndaş, cəmiyyət və dövlət arasındakı əlaqələrin möh­kəm­ləndirilməsi üçün şərait yaradır. Siyasi hüquqlar, mahiyyət etibarilə, şəxsi azadlığın sərhədlərindən biridir; siyasi şüur və iradənin daşıyıcısı kimi insan siyasi prosesin azad və özünə­məxsus iştirakçısı qismində çıxış edir.

Siyasi hüquqların daha bir özəlliyi ondan ibarətdir ki, bu hüquqlar əsas etibarilə vətəndaşlar üçün tanınır, yəni siyasi hü­ququn qazanılması konkret dövlətin vətəndaşlığına mənsub olma ilə əlaqələndirilir. I nəsil klassik hüquqlardan fərqli olaraq siyasi hüquqlar fərdin dövlətlə münasibətləri sahəsini (ümumi maraqlar sferasını) əhatə edir.

Əvvəllər qadağan olunmuş siyasi hüquq və azadlıqlar sonradan açıq konstitusion hüquqi status aldı və ilk olaraq milli hüquq, daha sonra isə beynəlxalq hüquq səviyyəsində təsdiq edildi.

İnsan hüquqları haqqında bir çox müasir universal və regional xarakterli beynəlxalq hüquq sənədləri insanın ayrılmaz hüquq və azadlıqlarının həcmini müəyyənləşdirərək söz və eti­qad, dinc yığıncaq və birləşmək azadlığı, dövlətin və cəmiy­yətin idarə edilməsində iştirak hüququ kimi bir sıra siyasi hüquqlar təsbit edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, insan və vətəndaşın əsas siyasi hüquq və azadlıqlarının faktiki həyata keçirilməsi yalnız ef­fektiv mexanizm və onların həyata keçirilmə üsullarını nəzərdə tutmalı olan milli hüquq normalarının vasitəsilə mümkündür. Siyasi plüralizm və onun dəyərlərinin formalaşması, vətən­daş­ların ictimai-siyasi həyatda fəal və səmərəli iştirakından xaricdə demokratik cəmiyyətin mövcudluğu heç cür mümkün deyildir.

Cəmiyyətin və dövlətin idarə olunmasında iştirak hü­ququ bir sıra beynəlxalq-hüquqi aktlarda təsbit edilmişdir. Bu­nun bariz nümunəsi kimi İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamədə təsbit edilmiş bir sıra müddəaların bu gün də milli qanunvericiliyin əsası kimi qəbul edilməsinin artıq ənənə halına çevrilməsini göstərmək olar. Dövlətin idarə olunmasında bilavasitə və ya azad seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə iştirak hüququ, xalqın iradəsinin dövlət hakimiy­yə­tinin əsası olması, bunun da nəticəsində qanunların aliliyinin təmin edildiyi hüquqi, dünyəvi dövlətin qurulması kimi mühüm müddəalar əksər demokratik dövlətlərin qanunvericiliyində, xüsusilə də konstitusiyalarında öz təsdiqini tapmışdır. Azərbay­can Respublikası Konstitusiyasının preambulasını, onun 1, 54, 55-ci maddələrini misal göstərmək olar. Belə ki, Konstitusiyaya əsasən, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında maneəsiz iştirak etmək hüququ vardır. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının dövlətin idarə olun­ma­sında iştirak etmək hüququ vardır. Bu hüququ onlar bila­vasitə və ya nümayəndələr vasitəsilə həyata keçirə bilərlər. Azər­baycan Respublikasının vətəndaşları dövlət orqanlarında qulluq etmək imkanına malikdirlər. Dövlət orqanlarının vəzifəli şəxsləri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları sırasından təyin edilirlər. Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər dövlət qulluğuna qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada qəbul edilə bilərlər.

Seçki hüququ vətəndaşın dövlətin seçkili orqanları və yerli özünüidarəetmə orqanlarının formalaşmasında, həmçinin bilavasitə demokratiya prosedurlarında (məsələn, referendum) iştirakı imkanını təmin edən hüquqlar sırasına aiddir. Seçki hüququ siyasi hüquqların nüvəsini təşkil edir. Seçki hüququ ən mühüm demokratik institutdur, xalqın iradəsinin və onun siyasi prosesdə iştirakının ən əsas azad ifadə formalarından biridir. Vətəndaşların dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqan­larının fəaliyyətində şəxsi, həmçinin onlar tərəfindən seçilmiş nümayəndələr vasitəsilə iştirakı xalqın suverenliyinin və xalq hakimiyyətinin prinsipinin həyata keçmə formasının ifadəsidir. Seçki hüququ dövlət hakimiyyətinin və yerli idarəetmənin səmərəliliyinin artırılması, bütövlükdə hüquqi sistemin zəruri elementidir. Seçki hüququnun əsas elementlərini seçmək və seçilmək hüquqları təşkil edir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 56-cı mad­dəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının dövlət orqanlarına seçmək və seçilmək, habelə referendumda iştirak et­mək hüququ vardır. Məhkəmənin qərarı ilə fəaliyyət qabiliy­yətsizliyi təsdiq olunmuş şəxslərin seçkilərdə, habelə refe­ren­dumda iştirak etmək hüququ yoxdur. Hərbi qulluqçuların, ha­kimlərin, dövlət məmurlarının, din xadimlərinin, məhkəmənin hökmü ilə azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslərin bu Kons­titu­si­yada və qanunda nəzərdə tutulan digər şəxslərin seçkilərdə iş­tirak etmək hüququ qanunla məhdudlaşdırıla bilər.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 1 saylı Pro­to­ko­­lunun 3-cü maddəsinə əsasən, Razılığa gələn Yüksək Tə­rəf­lər qanunverici hakimiyyət or­qa­nı­nı seçərkən xalqın öz ira­də­sini sərbəst ifadə edə biləcək şəraitdə, ağ­labatan dövriliklə gizli səsvermə yolu ilə azad seçkilər keçirməyi öh­dələrinə gö­türür­lər.

İttifaq və assosiasiya azadlığı, birləşmək hüququ fəa­liy­yət azadlığına malik olan siyasi partiya və digər ictimai təş­kilatların yaradılmasında vətəndaşların hüququnu nəzərdə tutur. Vətəndaşın siyasi partiyalarda birləşmək hüququ kifayət qədər ciddi təminatlarla xarakterizə edilir. Ancaq onlar qeyri-qanuni məqsədlər güdən partiyalara şamil olunmur. Ölkənin möv­cud­luğunu təhlükə altına qoymaq və ya onu məhv etmək, azad de­mokratik quruluşun əsaslarına zərbə vurmaq məqsədləri güdən partiyalar antikonstitusion partiyalar sırasına aid edilir.

İctimai təşkilatlarda birləşmək hüququ digər siyasi hü­quq və azadlıqlar arasında fərdin ictimai-siyasi həyatda işti­ra­kını təmin edir. İttifaq və assosiasiyalar azadlığı ilə tanınmış bu hüquq həm də qanun tələbləri çərçivəsində istənilən ittifaqı ya­ratmaq hüququ kimi özünü göstərir. İctimai ittifaq maraqların birliyi əsasında birləşərək vətəndaşların ümumi məqsədlərə nail olmaq üçün sərbəst şəkildə öz iradəsini ifadə etməsindən yaranır.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 58-ci mad­dəsinə əsasən, hər kəsin başqaları ilə birləşmək hüququ vardır. Hər kəs istənilən birlik, o cümlədən siyasi partiya, həmkarlar ittifaqı və digər ictimai birlik yaratmaq və ya mövcud birliyə daxil olmaq hüququna malikdir. Bütün birliklərin sərbəst fəa­liyyətinə təminat verilir. Heç kəs hər hansı birliyə daxil olmağa və ya onun üzvlüyündə qalmağa məcbur edilə bilməz. Azər­bay­can Respublikasının bütün ərazisində və ya hər hansı hissəsində qanuni dövlət hakimiyyətini zorla devirmək məqsədi güdən birliklər qadağandır. Konstitusiyanı və qanunları pozan birlik­lə­rin fəaliyyətinə yalnız məhkəmə qaydasında xitam verilə bilər.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 11-ci mad­dəsinə əsasən, hər kəsin dinc toplaşmaq azadlığı və öz ma­raqlarını müda­fiə etmək üçün həmkarlar ittifaqları yaratmaq və onlara qoşulmaq hü­qu­qu da daxil olmaqla, başqaları ilə bir­ləşmək azadlığı hüququ var­dır. Bu hüquqların həyata keçi­ril­məsinə milli təhlükəsizlik və ic­ti­mai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və cinayətin qarşısını al­maq üçün, sağlamlığın və mə­nəviyyatın qorunması üçün və ya digər şəxs­lərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün qanunla nəzərdə tu­tulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olanlardan başqa, heç bir məh­dudiyyət qoyula bilməz. Bu maddə silahlı qüvvələr, polis və ya in­zibati dövlət orqanları üzvlərinin belə hüquqlarının həyata keçiril­mə­sinə qanuni məhdudiyyətlər qoyulmasına mane olmur.

Toplaşmaq və mitinq, yığıncaq, nümayiş keçirmək azad­lığı dövlət və ictimai həyatın istənilən məsələsi üzrə fərdi və ya kollektiv ifadə formalarıdır. Vətəndaşın göstərilən siyasi azadlığı ictimai-siyasi həyatda fəal iştirakı üçün, özünütəsdiq, özünüifadə, şəxsiyyətin inkişafı məqsədilə istifadə edilir.

Yığıncaq, mitinq və nümayişlərin həyata keçirilməsi kimi kütləvi tədbirlərin keçirilməsi üçün xəbərdarlıq üsulu tət­biq edilir. Bu zaman onların təşkilatçıları keçiriləcək təd­birlər barəsində dövlət hakimiyyət orqanlarına xəbər verirlər. Mü­va­fiq orqanlar kütləvi tədbirlərin keçirilməsinə o zaman mane olmağa haqlıdırlar ki, onların keçirilməsinin məqsəd və şəraiti ictimai asayiş üçün təhlükə yaratsın.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 49-cu mad­dəsinə əsasən, hər kəsin başqaları ilə birlikdə sərbəst toplaşmaq azadlığı vardır. Hər kəsin başqaları ilə birlikdə müvafiq dövlət orqanlarını qabaqcadan xəbərdar etməklə dinc, silahsız yı­ğış­maq, yığıncaqlar, mitinqlər, nümayişlər, küçə yürüşləri keçir­mək, piketlər düzəltmək hüququ vardır.

Siyasi hüquq və azadlıqlar sırasında insanın ən mühüm konstitusion hüquqlarından biri olan söz azadlığı xüsusi yer tu­tur. Bu əsas azadlığın primat ideyasını qoruyaraq, fransız maa­rifçiliyinin ideoloqu Volter yazırdı: “Öz fikirlərini sərbəst de­mək azadlığı olmadan insanların heç bir azadlığı yoxdur”.

İdeya plüralizmi, yəni siyasi, iqtisadi, mənəvi, digər ideya və dəyərlərin zənginliyi və müxtəlifliyi cəmiyyətin siyasi həyatına əsaslı demokratik prinsiplərin tətbiq edilməsinə imkan yaradır. Buna görə də, söz və fikir azadlığı demokratik tolerant cəmiyyətin mövcudluq formasıdır. Təsadüfi deyil ki, tanınmış rus hüquqşünası E.N.Tarnovski yazırdı: “Şəxsiyyət azadlığı hər şeydən çox mətbuat və söz azadlığı ilə təsdiq və sübut olunur”.

Bir halda ki, cəmiyyət heç vaxt intellektual vəhdət ya­ratmır və özünü vahid bir ideyada ifadə edə bilmir, onda onun hər bir üzvü öz fəaliyyətini, bu və ya digər problemlər barədə  xüsusi anlayışını saxlayır. Söz və fikir azadlığı hə­qiqətdə insan fərdiyyətinin mühüm aşkara çıxarılma faktoru, hər bir şəxsin orijinallığı və unikallığının təsdiqidir.

Öz mövqeyini söyləməyə və ya ondan imtina etməyə məcbur etmək məqsədilə insana edilən hər hansı bir zorakı təsir yolverilməzdir. Buna görə də söz azadlığının ən mühüm hüquqi nəticələri sırasına qüvvədə olan qanunvericiliyin gözlənilməsi şəraitində vətəndaşın öz fikrini söyləməsinə görə istənilən tə­qibin qanunauyğunsuzluğu, həmçinin vətəndaşların söylədiyi rəylər əsasında onların hüququnun tapdalanmasına yolveril­məzlik də daxildir.

Söz azadlığı bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə və ay­rıl­maz vəhdətdə mövcud olan bir neçə struktur elementləri özündə birləşdirir. Birincisi, bu, hər bir insanın öz fikirləri, ide­ya və mülahizələrini kütlə qarşısında söyləmək və onları istə­nilən qanuni üsullarla yaymaq azadlığıdır. İkincisi, sen­zu­ranın qadağan edilməsi fonunda mətbuat, KİV azadlığı, mü­vafiq in­formasiya orqanları yaratmaq və onlardan istifadə et­mək hü­qu­qudur. Üçüncüsü, informasiya mənbələrinə buraxılma azadlığı hüququdur.

Əksər müasir konstitusiyalarda senzura qadağası olsa da, bu, o demək deyildir ki, söz azadlığı hüdudsuz və mütləq­dir. Bir qayda olaraq, legitim dövlət hakimiyyətini zorla devir­məyə çağırışlar, dövlət sirrini yaxud qanunla qorunan digər sirri yaymaq, cinayətlərə təhrik, milli, irqi, dini və digər düşmən­çiliyi qızışdırmaq, təhqiretmə və digər şəxslərə böhtan atmaq, ictimai əxlaq və mənəviyyata qəsd üçün söz azadlığından isti­fadə etmək qadağan olunur. Başqa sözlə, söz azadlığının isti­fadəsi xüsusi məsuliyyət tələb edir, bunlara həmçinin nəzərdə tutulan hüquqdan sui-istifadəni aradan qaldırmağı tələb edən müəyyən qanuni məhdudiyyətlər də aiddir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 47-ci mad­dəsinə əsasən, hər kəsin fikir və söz azadlığı vardır. Heç kəs öz fikir və əqidəsini açıqlamağa və ya fikir və əqidəsindən dön­məyə məcbur edilə bilməz. İrqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik oyadan təşviqat və təbliğata yol verilmir.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 10-cu mad­dəsinə müvafiq olaraq, hər kəs öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququna malikdir. Bu hüquqa öz rəyində qalmaq azadlığı, dövlət hakimiyyəti orqanları tə­rəfindən hər hansı maneə ol­madan və dövlət sərhədlərindən asılı ol­mayaraq, məlumat və ide­yaları almaq və yaymaq azadlığı da­xil­dir. Bu maddə dövlət­lərin radioyayım, televiziya və kine­ma­toq­ra­fi­ya müəssisələrinə lisenziya tələbi qoymasına mane olmur.

Bu azadlıqların həyata keçirilməsi milli təhlükəsizlik, ərazi bü­tövlüyü və ya ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və ya ci­na­yətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığın və mənəviy­yatın qorun­ma­sı üçün, digər şəxslərin nüfuzu və ya hüquq­larının müdafiəsi üçün, gizli əldə edilmiş məlumatların açıqlan­masının qarşısını al­maq üçün və ya ədalət mühakiməsinin nüfuz və qərəzsizliyini təmin et­mək üçün qanunla nəzərdə tutul­muş və demokratik cəmiyyətdə zə­ruri olan müəyyən rəs­miyyətə, şərtlərə, məhdudiyyətlərə və ya san­ksiyalara məruz qala bilər.

Niderland Xarici İşlər Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə Avrasiya Əməkdaşlıq Fondu “Azərbaycanda İnsan Haqları, Demokratikləşmə və Yaxşı İdarəetmənin Təşviqi” Proqramını həyata keçirir və bu məqalənin hazırlanması və dərc edilməsi də həmin layihə çərçivəsindədir. Layihənin icrası isə Azərbaycan “Free Person” İnsan Hüquqlarını Müdafiə İB-nin eksperti Qadir İbrahimli ilə Avrasiya Əməkdaşlıq Fondu arasında bağlanmış “Demokratiya və insan hüquqlarının onlayn təşviqi” adlı xidmət çərçivəsində həyata keçirilir.

Ruhangiz Hüseynova

“Qadınlar Arasında Həmrəylik” İB-in sədri